kunstwerk kunstenaar kunst werk
Toen een restauranteigenaar met zijn zaak begon, hing hij over de gehele breedte van zijn zaak 4 grote kunstwerken op van een bekende Nederlandse kunstenaar. In ruil voor het maken van de kunstwerken mocht de kunstenaar gratis in het restaurant eten. Toen kwam de eerste Michelin-ster en trok zijn zaak inmiddels een wat ander publiek. Daar paste volgens de eigenaar andere kunst bij. De werken die de eerste jaren aan de muur hingen, wilde hij niet in zijn huis hebben hangen. Mocht niet van zijn partner. Dus gingen de kunstwerken – hupsakee – zo de bedrijfskliko in, dubbelgevouwen en kapot welteverstaan. Mag dat zomaar? Kan de maker van de kunstwerken iets doen tegen deze vernietiging?
Eigendom van kunst
Het vernietigen van een kunstwerk zonder overleg met of goedkeuring van de maker roept belangrijke vragen op. Op zich heeft de kunstenaar het in beginsel letterlijk en figuurlijk “lekker” geregeld. Zijn kunst kon een groot publiek bereiken en hij at in een goed restaurant. Hoewel het scenario waarbij er geen contract is tussen de gebruiker en de maker en de maker kunstwerken heeft gemaakt in ruil voor gratis eten in een restaurant wellicht ongebruikelijk is, kan het ons helpen om de juridische implicaties van auteursrecht en morele rechten van de maker beter te begrijpen.
Auteursrecht en fysiek eigendom
Allereerst is het van belang om het verschil tussen fysiek eigendom en auteursrecht te begrijpen. Wanneer een kunstwerk (door een mens, sorry AI) wordt gecreëerd en dat werk in kort gezegd creatief genoeg, dan heeft de maker automatisch auteursrecht op dat werk. Dit betekent dat de maker exclusieve rechten heeft. Het gaat daarbij om zeggenschap om het werk te reproduceren, te verspreiden, tentoon te stellen, en te bewerken. Deze rechten zijn onafhankelijk van het eigendomsrecht op het fysieke object waarin het werk is vervat.
Het is dus erg belangrijk om vast te stellen wie de eigenaar van de werken is. Zowel met betrekking tot het auteursrecht, als het fysieke eigendom.
Bezit van kunstwerk kan iets anders zijn dan eigendom
In de situatie die hier wordt geschetst, kan worden aangenomen dat de gebruiker het fysieke kunstwerk bezit, aangezien hij deze van de muur heeft gehaald en weggegooid. Echter, eigendom van het fysieke kunstwerk geeft de gebruiker niet automatisch het recht om het werk te vernietigen. Bezit is dus iets anders dan eigendom.
Heeft de restauranteigenaar het eigendom van de kunstwerken verkregen? Voor wat betreft het auteursrecht kan eigendom alleen overgaan door middel van een ondertekende overeenkomst waarin die eigendomsoverdracht heel duidelijk geregeld is. Is zo’n contract er niet, dan kan er hoogstens een licentie bestaan. Bij een licentie gaat de eigendom van het auteursrecht niet over, maar mag de ontvanger het werk wel gebruiken.
Ik schreef eerder dit blog over de verschillen.
In de zaak van de kunstenaar en de restauranthouder was er geen contract. Het is onduidelijk of het eigendom, dan wel fysiek, dan wel auteursrechtelijk, is overgegaan. Auteursrechtelijk denk ik in ieder geval niet. Fysiek betwijfel ik.
Vernietigen kunstwerk door eigenaar-verkrijger niet zomaar toegestaan
Om te kijken naar de vraag of het is toegestaan om iets met het werk van een ander te doen, moeten we weer kijken naar de Auteurswet en de rechtspraak.
Morele rechten kunstenaar
Een essentieel aspect van het auteursrecht is dat het ook morele rechten omvat, die niet overdraagbaar zijn. Deze rechten geven de maker onder andere het recht om zich te verzetten tegen wijzigingen in het werk die schadelijk kunnen zijn voor zijn reputatie of eer, en het recht om zich te verzetten tegen vernietiging van het werk als dit afbreuk doet aan zijn reputatie.
Artikel 25 van de Auteurswet bepaalt expliciet dat de maker het recht heeft zich te verzetten tegen elke wijziging, verminking, of aantasting van het werk die schadelijk kan zijn voor zijn reputatie.
Aanpassing en aantasting van een werk is iets anders dan vernietiging
Aanpassing is wel iets anders als vernietiging. Dat blijkt onder meer uit deze rechtszaak die speelde bij Rechtbank Midden-Nederland. De zaak ging over het verwijderen van een kunstwerk op een schoolplein. De rechter gaat er in de zaak vanuit dat het kunstwerk is vernietigd. De kunstenaar wil dat de gemeente het kunstwerk laat reconstrueren en herplaatsen, dan wel dat de gemeente veroordeeld wordt tot betaling van een bedrag van € 10.000 aan schadevergoeding.
Als de restauranteigenaar echt opdracht heeft gegeven aan de kunstenaar om de kunstwerken te maken én als hij daarna onomstotelijk het eigendom op die werken heeft verkregen, dan mag hij die werken wel vernietigen. Beetje raar, maar zo kijkt de Nederlandse rechter daar naar.
Persoonlijkheidsrechten of morele rechten bieden bij vernietiging dus niet echt een oplossing.
Bij “vernietiging” ga ik ervan uit dat het werk daarna niet meer bestaat. Bijvoorbeeld; het werk gaat door de shredder bij Renewi. Als een werk bij het vuilnis wordt gezet, is het maar de vraag of een werk dan vernietigd is. Het bestaat dan immers nog wel. Soms wordt verwijdering uit de publieke ruimte gelijk gesteld aan vernietiging van een werk.
Niet zomaar vernietigen kunstwerk
Een belangrijke drempel hierbij is wel dat de belangen van de restaurateur zwaarder moeten wegen dan die van de kunstenaar. Hierbij kan je denken aan constant negatief commentaar op de werken of enorm hoge onderhoudskosten.
Verder moet de maker van het kunstwerk wel eerst de gelegenheid hebben gehad om zijn creatieve uitingen goed te documenteren. Denk hierbij aan het vastleggen voor zijn portfolio.
Met betrekking tot onderhoudskwesties en schade geldt daarnaast dat als duidelijk wordt dat het kunstwerk niet gesloopt had hoeven te worden als de eigenaar van dat werk er goede zorg voor had gedragen, dat de maker dan mogelijk recht heeft op een schadevergoeding.
Misbruik van recht
Ook als er sprake is van “misbruik van recht”, kan het verboden zijn om een kunstwerk zomaar te vernietigen. Artikel 3:13 lid 2 van het Burgerlijk Wetboek bepaalt dat een bevoegdheid onder meer kan worden misbruikt door haar uit te oefenen met geen ander doel dan een ander te schaden of met een ander doel dan waarvoor zij is verleend of in geval men, in aanmerking nemende de onevenredigheid tussen het belang bij de uitoefening en het belang dat daardoor wordt geschaad, naar redelijkheid niet tot die uitoefening had kunnen komen.
Van dit misbruik van recht is volgens de Hoge Raad sneller sprake als er maar weinig exemplaren van een werk bestaan. Bij opdrachtkunst is dit bijna altijd het geval; die werken zijn exclusief. Als het gaat om de vernietiging van een uniek werk, dan moet door de eigenaar van het werk eerst worden aangetoond dat voor de verwijdering daarvan een gegronde reden bestaat. Bij publieke middelen, zoals gemeentegelden, ligt de zaak ook weer anders dan bij een private partij, zoals een restauranteigenaar.
Onzorgvuldig handelen
Sta je als kunstenaar dan altijd met lege handen? Nee, dat niet. In de schoonplein-zaak oordeelde de kantonrechter dat de gemeente onzorgvuldig heeft gehandeld. Er was maar 1 exemplaar van het kunstwerk en het werk was gelet op het gebruikte materiaal en de omvang daarvan niet makkelijk opnieuw te maken.
De gemeente moest de kunstenaar tijdig op de hoogte moeten brengen van haar voornemen om het werk weg te halen, zodat de kunstenaar het werk kon documenteren.
Daarbij speelt het wel een rol dat de kunstenaar nog beschikte over de ontwerptekeningen, foto’s van het werk, foto’s van de maquette en van een elementen van het kunstwerk. Als dat niet zo was geweest, dan was het werk geheel als verloren beschouwd en had de kunstenaar aanspraak kunnen maken op een schadevergoeding.
Ethische overwegingen
Naast de juridische implicaties, zijn er ook ethische overwegingen die moeten worden meegenomen. De vernietiging van een kunstwerk zonder overleg met de maker kan als respectloos en onethisch worden beschouwd. Kunstwerken hebben vaak een persoonlijke en emotionele waarde voor de maker, en het zomaar weggooien ervan kan als een diepe belediging worden ervaren.
Interessante voorbeelden
Het wordt natuurlijk wel heel interessant wanneer de vernietiging van kunstwerken als kunstwerk zelf wordt gepresenteerd. Volkskrant schreef daarover dit artikel. Het gaat kort gezegd over een Russische kunstenaar die 16 kunstwerken van onder anderen Rembrandt, Picasso en Warhol ‘gijzelt’ in een kluis in Zuid-Frankrijk. Zolang Julian Assange veilig, gezond en het liefst vrij komt, is er niets aan de hand. Mocht Assange overlijden in de gevangenis, dan wordt een bijtende stof in de kluis geïnjecteerd en worden de kunstwerken vernietigd. Het project van de Russische kunstenaar Andrei Molodkin heet ‘Dodemansknop’.
Een ander voorbeeld kan gevonden worden in dit net uitgebrachte artikel bij Omroep West. Uiteraard met commentaar van Yours Truly op een zaak die speelde bij een Haagse kunstenaar. Deze kunstenaar mocht in ruil voor het maken / gebruiken van zijn werken door voetbalclub ADO Den Haag, gratis naar wedstrijden toe. Maar toen verving ADO de kunstwerken en werd de ‘deal’ opgezegd. Lees hier snel meer.
Vragen over de vernietiging van je kunstwerk?
Maak jij beeldende kunst en heb je iets soortgelijks meegemaakt? Wil je daar iets aan doen? Neem dan gerust contact op voor een korte analyse van jouw zaak en de mogelijkheden om hier iets tegen te doen.
Aan de andere kant; heb jij kunst aan de muur of voor je bedrijf staan en wil je er vanaf? Samen stellen we een concreet stappenplan op om dit netjes en zonder kleerscheuren te regelen.
