Inleiding
Memes zijn niet meer weg te denken uit het digitale domein. Maar hoe zit de juridische wereld achter een meme in elkaar? Een goed jurist zegt dan; dat hangt ervan af. Onder meer het gebruik en het doel spelen een rol. Maar ook het grondgebied waar de meme wordt gemaakt of gepubliceerd. We kijken daarbij met name naar de context van de Europese Unie (EU) en de Verenigde Staten (VS).
Memes [miems, letten jullie op, boomers?] zijn een populaire vorm van user-generated content. Deze “UGC” bestaat uit humoristische afbeeldingen, video’s of tekstfragmenten. Hoewel memes vaak bedoeld zijn als grap, kunnen ze juridische complicaties met zich meebrengen. Dit gebeurt vooral wanneer ze auteursrechtelijk beschermd materiaal bevatten. Meestal dus.
Memes en auteursrecht in de EU
In de EU worden memes voornamelijk gereguleerd door de DSM-richtlijn (Richtlijn inzake auteursrechten in de digitale eengemaakte markt). Deze richtlijn bevat bepalingen die de rechten van auteursrechthebbenden versterken, met name op digitale platforms. Artikel 17 regelt dat platforms verantwoordelijk zijn voor het verkrijgen van toestemming van rechthebbenden wanneer gebruikers auteursrechtelijk beschermd materiaal uploaden.
Toestemming en uitzonderingen
Platforms moeten proactief licenties verwerven voor content die door gebruikers wordt geüpload. Dit betekent dat platforms zoals YouTube, Facebook en Instagram verantwoordelijk zijn voor het waarborgen dat memes geen inbreuk maken op auteursrechten. Er zijn echter uitzonderingen voor parodie, satire en kritiek, die als rechtvaardigingen kunnen dienen voor het gebruik van beschermd materiaal zonder expliciete toestemming.
Non-commercieel gebruik
Voor niet-commercieel gebruik kunnen gebruikers vaak profiteren van de uitzondering voor parodie en satire. Dit betekent dat memes die duidelijk humoristisch of kritisch zijn en geen commercieel doel hebben, vaak zijn toegestaan zonder toestemming van de rechthebbende.
Memes en auteursrecht in de VS
Gebruik van memes wordt in de VS gereguleerd door de fair use-doctrine, een bepalende factor in het auteursrecht. Fair use staat toe dat auteursrechtelijk beschermd materiaal onder bepaalde voorwaarden zonder toestemming wordt gebruikt. De relevante vier factoren zijn:
- Het doel en karakter van het gebruik, inclusief of het gebruik commercieel is of voor non-profit educatieve doeleinden.
- De aard van het auteursrechtelijk beschermde werk.
- De hoeveelheid en substantiële aard van het gebruikte deel in verhouding tot het gehele werk.
- Het effect van het gebruik op de potentiële markt of waarde van het auteursrechtelijk beschermde werk.
Transformatief gebruik
Een van de belangrijkste aspecten van fair use is het concept van transformatief gebruik. Dit betekent dat het gebruik van het materiaal het oorspronkelijke werk verandert op een manier die nieuwe uitdrukkingen, betekenissen of boodschappen creëert. Memes die een originele boodschap bevatten en het werk op een humoristische of kritische manier transformeren, vallen vaak onder deze bescherming.
Commercieel gebruik
Commercieel gebruik van memes kan ingewikkelder zijn. Als een meme commercieel wordt gebruikt zonder transformatief element, kan dit minder snel als fair use worden beschouwd. Dit werd duidelijk in de rechtszaak tussen de fotograaf van de “success kid” foto en een Amerikaans congreslid. Het hof oordeelde dat commercieel gebruik van de foto zonder transformatief element geen fair use was, wat resulteerde in een schikking tussen de partijen.
Belangrijke rechtspraak
De casus van de “success kid” foto is een goede illustratie van de verschillen tussen de EU en de VS op het gebied van meme-gebruik. In de EU zou commercieel gebruik van de foto zonder toestemming van de rechthebbende waarschijnlijk een inbreuk op het auteursrecht zijn. In de VS zou het gebruik mogelijk onder fair use kunnen vallen als het transformatief is, maar commercieel gebruik zonder transformatief element zou waarschijnlijk ook een inbreuk vormen.
Een andere belangrijke zaak betreft de meme “Distracted Boyfriend”. Deze foto werd veel gebruikt voor diverse memes zonder toestemming van de fotograaf. In de EU zou het gebruik van deze foto zonder toestemming waarschijnlijk een inbreuk zijn, terwijl het in de VS zou kunnen vallen onder fair use, afhankelijk van de context en het transformatieve karakter van het gebruik.
Conclusie
Hoewel beide jurisdicties vergelijkbare uitkomsten hebben voor commercieel gebruik, biedt de VS meer ruimte voor non-commercieel, transformatief gebruik van memes onder de fair use-doctrine. In de EU blijft toestemming noodzakelijk, ook voor non-commercieel gebruik, met platforms die vaak aansprakelijk zijn voor het verkrijgen van de juiste licenties.
Vragen over de juridische aspecten van memes?
Check deze artikelen over auteursrecht en portretrecht. Toch nog vragen? Neem gerust contact op.
